به شهر برازجان خوش آمدید

جغرافی نویسان و مورخین قدیم در تالیفات خود با اختلاف تلفظ از این شهر یاد کرده اند، دسته ای با تشدید « توّز» یا « توّج » نوشته و گروهی بدون تشدید آورده اند مثل «توج»، «توز»، «توگ»، «توه». برخی صاحبنظران و دستور نویسان چون محمد جواد مشکور و دکتر مژده استاد دانشگاه شیراز معتقدند که تشدید مختص کلمات عربی است و در زبان پهلوی به ندرت تشدید وجود دارد، کلمه توز نیز از این مطلب جدا نبوده و بدون تشدید خوانده و نوشته می شده است.

توز علاوه بر آنکه از مراکز مهم تجارت ایران بود بنا به موقعیت خاص جغرافیایی و به این جهت که بر سر راه پایتخت های ایران و بنادر حاشیه خلیج فارس قرار داشت انبار بزرگ بازرگانی کشور هم به حساب می آمد و از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود، چه کالاهایی که از آن طرف آبهای خلیج فارس می رسید و در توز تخلیه می شد و محصولات و کالاهای شمال، شرق و غرب کشور را هم که به توز می آوردند در آنجا عدل کرده به خارج از کشور صادر می نمودند.

مردم توز با مدد از اساطیر باستانی خود معتقدند که یکی از پسران جمشید پادشاه کیانی بنام توز یا طوج این شهر را بساخت و نام خود بر آن نهاد، این وجه تسمیه ساده ولی دلنشین در افواه مردم توز « زیرراه » شدیداً رایج است، گرچه آنچنان که در خور توز بوده به آن پرداخته نشده، اما از همان اشارت کوتاه چنین بر می آید که مردانی بزرگ و دانشمندانی ارجمند از آن شهر برخاسته اند همانند: عبداله بن هاورن التوزی معلم ابی عمرالجرمی بوده که از وی به عنوان تعلیم دهنده سیبویه نام برده اند. دیگری تاج الدین فارسی از مردم زیرراه می باشد وی در هندوستان دبیری سلطان شمس الدین دهلوی را بر عهده داشته است.

از گفته ابن بلخی در فارسنامه چنین بر می آید که شهر توج در زمان او « حدود سال های پانصد و ده هجری قمری» رو به انحطاط گذاشته بود، زیرا این جغرافی دان از خرابی و کسادی آن در زمان خود و بزرگی آن در گذشته سخن رانده ولی در عین حال یادآور می شود که شهر دارای جماع و منبر است یعنی جمعیت آن از ده هزار نفر کمتر نبوده است. اما آنچه که مایه تعجب می باشد این است که می نویسد، در آن آب روان نیست و در بیابان افتاده! در حالی که جغرافی نویسان دیگر از وجود دو رودخانه در نزدیکی آن سخن گفته و از کشاورزی و تولید کتان و بافتن جامه های کتانی در آن سخن به میان آورده اند. ابن بلخی در جای دیگر، آنجا که به ذکر مسافت های پارس پرداخته، در بیان مسافت از شیراز تا ساحلیات ( سواحل خلیج فارس )، توج را منزل پنجم و در سی و شش فرسنگی شیراز به حساب آورده است.

به هر صورت باید گفت که در هیچ یک از کتب تاریخی و جغرافیایی بر جای مانده به صراحت در مورد خرابی و ویرانی شهر توج سخن به میان نیامده و تا کنون نیز به درستی بر ما معلوم نیست که این شهر که روزگاری از رونق اقتصادی و موقعیت تجاری خاصی برخوردار بود در نتیجه عواملی مانند شیوع بیماری، زلزله و سیل از میان رفته و یا جنگ و رقابت اقتصادی باعث کسادی و ویرانی آن گردیده است. آیا می توان گفته ابن حوقل، مبنی بر وجود بیماری وبا را عامل ویرانی این شهر به حساب آورد.

احمد اقتداری طی یک سلسله تحقیقات تاریخی و باستانشناسی که در مورد « آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان » به عمل آورده، محل شهر توج را مورد شناسایی دقیق قرار داده و محل آن را در حوالی روستای « زیرراه » دانسته است. از روی تحقیقات اقتداری و محققین قبل از او می توان گفت که توج در زمین هموار و نسبتاً وسیعی که امروزه مشتمل بر روستاهای زیرراه، سعدآباد، اردشیر آباد، تل اولاد منصور و بقعه آقا میر هداف می باشد قرار داشت و رودخانه شاپور که در آن زمان به روخانه توج نیز معروف بود از کنار آن می گذشت.

هنگامی که اعراب به فرمان عمر خلیفه دوم قصد تصرف پارس را می نمایند نخست متوجه جزایر ایرانی واقع در خلیج فارس شده و پس از تصرف آن جزایر به سوی توج که در حقیقت نقش دروازه پارس را داشت حرکت می نمایند. بر طبق منابع تاریخی هنگام حمله اعراب به داخل ایالت پارس، ساکنین توج و دیگر شهرهای مجاور با یکدیگر گرد آمده و به فرماندهی « شهرک » مرزبان، سرسختانه در برابر هجوم بی امان اعراب از خود مقاومت نشان می دهند، ولی همانطور که ایرانیان در جنگ های خود با اعراب در جبهه های غرب تاب مقاومت نیاورده و عاقبت شکست خوردند، اهالی توج نیز پس از نبردهای سخت و طولانی و دادن تلفات زیاد طعم تلخ شکست را چشیده و تسلیم می گردند.

از گفته های بلاذری بر می آید که جنگ توج از جمله جنگ های دشواری بود که در آن اعراب و ایرانیان هر دو متحمل تلفات فراوان شدند. به قول این مورخ جنگ توج در دشواری و غنیمتی که پس از آن نصیب اعراب گردید دست کمی از نبرد قادسیه نداشت. وی در این باره می افزاید : « این جنگ در دشواری و کثرت نعمتی که به دست مسلمین افتاد همانند جنگ قادسیه بود».

تاریخ جنگ توج را مورخین اسلامی متفاوت یاد کرده اند. بعضی از این مورخین آن را سال هیجده و نوزده و بعضی دیگر آن را سال های بیست و دو، بیست و سه و بیست چهارم هجری دانسته اند. به نظر می رسد اختلافی که بدین ترتیب راجع به تاریخ جنگ توج میان مورخین پیش آمده از آنجا ناشی باشد که اعراب ناچار شدند چندین نوبت در این ناحیه اقدام به جنگ نمایند، زیرا پس از فتح توج در مرتبه نخست اعراب با مقاومت و شورش مردم این شهر و دیگر شهرهای مجاور مواجه گردیدند.

( کتاب دشتستان در گذر تاریخ نوشته ی آقای محمد جواد فخرایی و با استفاده از نشریه الکترونیکی دانشجویان دشتستان)